مقدمه و پیشینه:

استان خراسان رضوی بالغ بر 11635222 هکتار  مساحت دارد. حداکثر ارتفاع از سطح دریا 3200 متر در ارتفاعات بینالود و حداقل آن 300 متر مربوط  به منطقه شمالی شهرستان سرخس می باشد. با توجه به پهنه وسیع استان و تنوع اقلیمی و به تبع آن تنوع گونه ای گیاهان در عرصه های منابع طبیعی استان ایجاب می نماید که با انجام تحقیقات علمی و کاربردی، زمینه حفظ ، احیاء و  بهره برداری بهینه و پایدار از این مواهب الهی فراهم گردد. فعالیتهای تحقیقاتی در زمینه منابع طبیعی در استان خراسان از سال 1348 و با تاسیس ایستگاه تحقیقات کویرزدایی و تثبیت شن در سبزوار آغاز گردید. در سال 1382 با تشکیل وزارت جهاد کشاورزی بخش مزبور به عنوان یکی از بخشهای اصلی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی به فعالیت و پویایی خود با ترکیب بیش از 20 نفر عضو هیأت علمی و محقق ادامه داد. در حال حاضر این بخش با 5 نفر عضو هیأت علمی و محقق در حال فعالیت بوده و سالانه حدود 20-25 طرح تحقیقاتی را در عرصه های طبیعی استان و ایستگاه های مختلف راهبری و اجرا می نماید .

اهم یافته های تحقيقاتي بخش جنگل و مرتع:

- شناسايي و ترسيم نقشه پوشش گياهي مراتع استان خراسان بزرگ

- بوم شناسی فردی (آت اكولوژي)  بیش از20 گونه مهم مرتعي، جنگلی و دارویی

- تعیین کیفیت علوفه گیاهان مهم مرتعی استان در مراتع ییلاقی، قشلاقی و میان بند

- شناسايي و تعيين ويژگي‌هاي رويشگاهي گونه هاي مهم جنگلي، مرتعی و دارویی خراسان

- تعيين روشهاي جنگلكاري مناسب، باتوجه به شرايط حاكم بر رويشگاه‌هاي جنگلي خراسان

- تعيين مراحل انتخاب ارقام بومي و غيربومي صنوبر و كلن‌هاي برتر جهت صنوبركاري (زراعت چوب) در شرايط شمال خراسان

- معرفي قابليت رويشي شنزارهاي مناطق بياباني بابهره‌گيري از مدل بيلان آبي

- شناسايي ومعرفي منابع و عوامل مولد مانهاي گياهي (ترنجبين، شيرخشت، بيدخشت و شكر تيغال) در استان خراسان

- شناسايي بيش از 250گونه از گياهان مهم دارويي استان و بررسي كشت و اهلي كردن و تعیین مواد موثره برخی از آنها

- بررسي سازگاري، تنوع و عملكرد كمي و كيفي ( اسانس و ترکیبات اسانس ) ژنوتيپ مختلف گل محمدي

- جمع آوري بيش از 600 نمونه بذر گونه‌هاي دارويي، مرتعي و جنگلي از نقاط مختلف استان و بررسي شرايط حاكم بر رويشگاهها و تكثير بذر آنها

- مطالعه تنوع ژنتيكي موجود در گراسهاي پايا از نظر خصوصيات مورفولوژي، فنولوژي آناليزهاي رشد و عملكرد كمي و كيفي علوفه

- بررسي روشهاي بهبود جوانه زني، سبز شدن و استقرار گياهان مهم مرتعي ، جنگلی و دارویی تحت تنشهاي محيطي

- جمع آوري بيش از 11400 نمونه گياهي شامل 89 تيره و 580 جنس از عرصه هاي منابع طبيعي استان و نگارش فلور 5 تيره و قبيله گياهي به فارسي

-بررسی سازگاری و امکان کشت و توسعه برخی گیاهان دارویی  در استان

-بررسی و تعیین مدیریت علمی به منظور  بهره برداری مطلوب از گیاهان و محصولات فرعی مراتع

-بررسی امکان کشت دیم برخی از گونه های دارویی بومی و غیر بومی در استان

گروه ها و محورهای تحقيقاتی:

بخش تحقیقات جنگل و مرتع در چهار چوب سند راهبردی توسعه تحقیقات و  هم راستا با اهداف موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، فعالیت خود را  حول هشت گرایش تحقیقاتی مصوب به شرح ذیل ساماندهی نموده است.

گروه تحقيقات مرتع

استان خراسان با حدود 18 ميليون هكتار مرتع، از نظر اقليمي متنوع و به چهار اقليم فراخشك در جنوب تا نيمه خشك در شمال استان تقسيم مي‌شود. طبق محاسبات توليد علوفه مراتع استان حدود 2/3 ميليون تن در سال برآورد شده است در عين تخريب و فرسودگي مراتع، باز هم سهم مراتع استان در تغذيه دام، از سهم بخش كشاورزي در شرايط آبي و ديم بيشتر است. در حال حاضر محورهاي كلي تحقيقات مرتع عبارتند از:

1- اجراي طرحهاي شناخت مناطق اكولوژيك استان

 2- بررسي اثر قرق در احياء و اصلاح مراتع

 3- سازگاري گونه‌هاي مرتعي غيربومي

 4- بررسي توليد علوفه در ديم زارها و اراضي كم بازده

 5- اجراي طرحهاي مديريت دام و مرتع

6- پروژه تعیین علوفه قابل برداشت مراتع در مناطق مختلف آب و هوایی استان

7- بوم شناسی (آت اکولوژی) گیاهان مهم مرتعی و دارویی

8- بررسی روش های کشت و استقرار گونه های مختلف مرتعی در شرایط استان خراسان رضوی

۹- بررسی جمعیتهاي برتر برخی از گراس های مرتعی  به منظور تولید بذر گواهی شده- استان خراسان رضوي

۱۰- پایش مراتع استان در سه منطقه ییلاقی، قشلاقی و میان بند

گروه تحقيقات گياهان دارويي

مرکز تحقیقات خراسان رضوی در مقايسه با ساير مراكز بعد از موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع، بيشترين تعداد طرح تحقيقاتي را در زمينه گياهان دارويي داشته  و در حال حاضر با شناسايي 250گونه دارويي و محصولات فرعي جنگلي و مرتعي حدود 20-15 طرح تحقيقاتي  را در زمينه‌هاي مختلف  اجرا نموده و يا در حال اجرا دارد.

 اهم اولويتها و محورهاي تحقيقاتي اين واحد نيز عبارتند از:

1- جمع آوري و شناسايي گياهان دارويي، معطر و محصولات فرعي استان خراسان

2- اهلي كردن، امكان زراعت، اصلاح و توليد انبوه گياهان دارويي و معطر استان

3- تعيين مواد مؤثره گياهان دارويي استان به منظور فرآوري و توليد مواد اوليه داروئي، بهداشتي و آرايشي

4 - روش های مختلف بهره برداري مناسب از محصولات فرعي و صادراتي استان

5- منابع توليد كننده و نحوه توليد مانها (قندها) در استان

6- سازگاری ژنوتیپهای گل محمدی

7- امکان کشت و توسعه گیاهان دارویی در مناطق خشک و شور

8- امکان کشت دیم گیاهان دارویی در مناطق مختلف 

9- بررسی توليد گياهان دارویی با نياز آبی کم در استان خراسان رضوی

10- مطالعه کمی و کیفی جمعیت هاي مختلف گیاه بابونه (Matricaria chamomilla L.) در برخی مناطق آب و هوایی کشور به منظور انتخاب جمعیت هاي برتر و معرفی رقم-استان خراسان رضوي

11- بررسی جمعیتهاي برتر برخی از گیاهان داروئی به منظور تولید بذر گواهی شده- استان خراسان رضوي

گروه تحقيقات گياه شناسي

گياهان از مهمترين منابع طبيعي تجديد شونده محسوب مي‌شوند و كليه موجودات زنده اعم از ماكروسكپي و ميكروسكپي به گياهان وابسته‌اند. لذا بايستي با اعمال مديريتي صحيح و علمي از طريق شناخت دقيق و علمي جايگاه سيستماتيك و اكولوژيكي گياهان به بهترين وضعيت از آنها حفاظت و حراست نماييم. محورهاي تحقيقاتي اين واحد عبارتند از:

1- جمع آوري و شناسايي گياهان و تشكيل هرباريوم

2- فعاليت براي ايجاد باغ گياهشناسي مشهد با همكاري سازمان پاركها و فضاي سبز شهرداري مشهد

3- تدوين فلور فارسي خراسان

4- مطالعه جامعه شناسي اكوسيستم‌هاي ويژه خراسان

5- تبادل منابع ژنتيكي با مراجع ذيصلاح داخلي و بين‌المللي

6- تحقيقات تنوع زيستي و بررسي گياهان نادر و در حال انقراض خراسان

7- احداث باغ گیاهشناسی اقماری و تشکیل ژرم پلاسم زنده گیاهی

8- بررسی گیاهشناسی، پراکنش و مشخصات رویشگاهی گونه هاي مولد آنغوزه تلخ و شیرین-خراسان رضوي

9- مطالعه فلوریستیک کوه بینالود از سلسله کوههاي زاگرس (خراسان رضوي)

گروه تحقيقات جنگل

به دليل گستردگي و تنوع گونه‌هاي درختي و درختچه‌اي، اهميت و نقش قابل توجه گونه‌هاي جنگلي در عرصه‌هاي طبيعي استان خراسان و همچنين ضرورت توجه به جنگلهاي طبيعي و دست كاشت در استان، بررسي و تحقيق پيرامون گونه‌هاي جنگلي و درختان سريع‌الرشد از اهميت خاصي برخوردار مي‌باشد اهم محورهاي تحقيقاتي اين گروه عبارتند از :

1- تدوين و اجراي طرحهاي جنگل شناسي

2- بررسي نيازهاي بوم شناسي گونه‌هاي درختي و درختچه‌اي بومي خ

3- بررسی سازگاری گونه های درحتی و درختچه ایی

4- اجراي طرحهاي مديريت جنگل و  مطالعه اكوسيستم‌هاي جنگلي

5- انجام تحقيقات درختان سريع‌الرشد مناسب در خراسان رضوی و شمالی

6- امکان احیاء جنگلهای ارس خراسان از طریق کشت خالص ارس

۷- تعیین گستره جنگل های طبیعی و دست کاشت استان

۸- پایش جنگل های ناحیه رویشی ایران-توران (بنه ، بادام و ارس)

۹- شناسایی و تهیه شناسنامه برای درختان کهنسال استان

گروه تحقيقات بيابان

براساس برآورد اداره كل منابع طبيعي خراسان از مجموع مساحت استان خراسان قريب به 11 ميليون هكتار آنرا اراضي بياباني، 950 هزار هكتار شنزار و 6/1 ميليون هكتار چالابهاي كويري اشغال مي‌نمايند كه شرايط حاكم بر اين عرصه‌هاي بياباني تبعات اقتصادي – اجتماعي ويژه‌اي را بر ساكنين آن تحميل مي‌نمايد. محورهای اساسی گروه تحقيقات بيابان بشرح زیر می باشد:

1 – شناسايي و تعيين قلمرو جغرافيايي محدوده‌هاي بياباني

2- شناخت عوامل و فرآيندهاي مؤثر در پديده‌هاي فرسايش آبي و بادي و نقش آنها در بيابانزايي.

4 – تحقيق در منشأ ماسه‌هاي روان و جستجوي روشهاي موثر و مقرون به صرفه تثبيت پايدار آنها

5 – ارزيابي قابليتهاي رويشي اراضي بياباني (بوم شناسي فردي گونه‌هاي بياباني)

6 – بررسي گونه هاي گياهي سازگار و مقاوم به شرايط بياباني

7 – بررسي فن آوريهاي استفاده از آب جهت احياء بيابانها

گروه تحقيقات زیست فناوری

در راستاي استفاده بهينه از منابع طبيعي، يكي از كارآمدترين ابزار دست بشر استفاده از علم ژنتيك، فيزيولوژي و اصلاح نباتات در توليد ارقام سازگار و استفاده بهينه از منابع ژنتيكي گياهي زمینه های فعالیت این گروه عبارتند از :

1 – تحقيق در زمينه شناسايي كمي و كيفي توانمندي ژنتيكي گونه‌هاي مختلف مرتعي، دارويي و جنگلي بمنظور اصلاح آنها و رسيدن به گونه‌هاي سازگار و پرمحصول

2 – توليد نهال به طريق كشت بافت (بيوتكنولوژي)

3 – انجام تحقيقات بيوتكنولوژي در زمينه جنگل و مرتع

4 – تحقيق در زمينه گونه‌هاي مرتعي و جنگلي مقاوم به تنشهاي محيطي (خشكي، شوري، سرما، … ) و شناخت مكانيسم‌هاي مقاومت و گسترش دامنه سازگاري آنها

5- جمع آوری، شناسایی، ارزیابی و حفاظت بذور دارویی، مرتعی و جنگلی

 گروه تحقيقات حمایت و حفاظت

هدف كلي اين واحد در راستاي حفاظت و حمايت از منابع طبيعي (عرصه هاي جنگلي و مرتعي) استان بوده و به ر روشهايي كه مبتني بر پايداري محيط زيست مي‌باشد، تأكيد دارد.

1 – شناسايي حشرات، كنه ها، جانوران زيان آور و مطالعه بيولوژي آنها

2 – شناسايي عوامل بيماريزا (قارچها، باكتريها، ويروسها، نماتدها و غيره) و مطالعه بيولوژي آنها

3 – شناسايي عوامل كنترل كننده طبيعي آفات، بيماريها و علفهاي هرز و مطالعه بيولوژي، فيزيولوژي و اكولوژي آنها

4 – بررسي و استفاده از روشهاي مختلف بيوتكنولوژي در شناسايي و كنترل آفات و بيماريها

5 – تشكيل كلكسيونهاي مورد نياز در زمينه گياهپزشكي شامل حشرات مفيد و مضر، جانوران مفيد و زيان آور جنگلها، قارچهاي ماكروسكپي و اسلايد ميكروسكپي آنها و نمونه‌هاي گياهي داراي علائم خسارت آفات و بيماريها

6 – شناسايي ميكروارگانيسم‌هاي همزيست با گياهان و مطالعه تأثير متقابل آنها بر روي يكديگر.